Μέσα σε κλίμα συγκίνησης από τους παρευρισκόμενους συγγενείς και απογόνους των 29 πεσόντων πατριωτών από την Ξυλαγανή και τους Προσκυνητές οι οποίοι εκτελέστηκαν από τα μοναρχοφασιστικά Βουλγαρικά στρατεύματα κατοχής, τελέστηκε την Κυριακή 13 Μαΐου 2012, στις 11.30΄ το πρωί, μνημόσυνο και αποδόθηκαν τιμές στο ανακαινισμένο μνημείο, που βρίσκεται έξω από τον οικισμό Ξυλαγανής και ανεγέρθηκε με πρωτοβουλία του πρώην Δήμου Μαρώνειας και του Πολιτιστικού Ομίλου Ξυλαγανής στην μνήμη τους.
Την εκδήλωση διοργάνωσε ο Δήμος Μαρώνειας – Σαπών και ο Πολιτιστικός Όμιλος Ξυλαγανής, ενώ τιμές απέδωσε στρατιωτικό άγημα.
Η εκδήλωση ξεκίνησε με επιμνημόσυνη δέηση χοροστατούντος του πρωτοσύγκελου της μητροπόλεως Μαρωνείας – Κομοτηνής, ενώ στην συνέχεια έγινε προσκλητήριο νεκρών και ακολούθησε κατάθεση στεφάνων.
Ο δήμαρχος Μαρώνειας – Σαπών κ. Ηλίας Ιωαννάκης στην ομιλία του επεσήμανε ότι: «αξίζουν τιμή και δόξα σε τέτοιους νεκρούς. Δεν μένει τίποτε άλλο να πούμε εμείς που ευλαβικά σήμερα προσκυνούμε τον πατριωτισμό των 29 συμπατριωτών μας, οι οποίοι με βάρβαρο τρόπο είδαν να σβήνει ο ήλιος εδώ, σ’ αυτό το σημείο μια τραγική μέρα της Άνοιξης, 9 Απριλίου του 1944.
Αυτό το γεγονός από μόνο του, φανερώνει το βαρύ τίμημα που πλήρωσε αυτός ο τόπος, η Θράκη μας, για να αναπνέει σήμερα τον ελεύθερο αέρα της δημοκρατίας.
Είναι σημαντικό σήμερα που η πατρίδα μας περνάει μέσα από τις Συμπληγάδες της παγκόσμιας κρίσης, που ο λαός μας έχει χάσει το κουράγιο και την ελπίδα του να θυμηθούμε αυτή τη θυσία.
Μια θυσία η οποία από μόνη της, πρέπει να μας οδηγεί στον αγνό πατριωτισμό και όχι στον τυφλό εθνικισμό.
Είκοσι εννιά συμπατριώτες μας, άδικα δέχθηκαν την τιμωρία από τα Βουλγαρικά μοναρχοφασιστικά στρατεύματα κατοχής, υπογράφοντας με αίμα την ανεξαρτησία και τη λευτεριά μας.
Ως δήμαρχος σκύβω ευλαβικά το γόνυ και φιλώ το χώμα που πότισε το αθώο αίμα τους. Τους τιμώ ως αθάνατους, ως μαχητές, ως ήρωες. Και είναι άδικο σήμερα με τόσο νωπές τις μνήμες να επιβραβεύουμε με την ψήφο μας ομοϊδεάτες αυτών που με τόσο βάρβαρο τρόπο αφαίρεσαν τη ζωή των προγόνων μας».
Η εκδήλωση συνεχίστηκε με ομιλία του κ. Απόστολου Μουζαλιώτη, ο οποίος αναφέρθηκε με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες στο χρονικό των γεγονότων τα οποία είχαν ως τραγική κατάληξη την θανάτωση με απάνθρωπο τρόπο των 29 πατριωτών από τα Βουλγαρικά μοναρχοφασιστικά στρατεύματα κατοχής, γράφοντας με το αίμα τους χρυσή σελίδα στην νεώτερη ιστορία της Θράκης, λίγο πριν την απελευθέρωση και τη λήξη του 2ου παγκοσμίου πολέμου.
Η εκδήλωση έκλεισε με ενός λεπτού σιγή και ανάκρουση του εθνικού μας ύμνου από την μουσική της ΧΧΙ ΤΘΤ.
Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν ο βουλευτής Ροδόπης κ. Ευριπίδης Στυλιανίδης, ο αντιπεριφερειάρχης Π.Ε. Ροδόπης κ. Παύλος Δαμιανίδης, ο διοικητής της 21ης Ταξιαρχίας, ταξίαρχος κ. Θεόδωρος Πανάς, ο περιφερειακός διοικητής Πυροσβεστικών Υπηρεσιών Α.Μ.-Θ. αρχιπύραρχος κ. Παναγιώτης Ντικούδης, εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης, συγγενείς και απόγονοι των πεσόντων καθώς και πλήθος κόσμου.