Του Βασίλη Κάργα

Το βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2011 της ιταλικής λογοτεχνίας απέσπασε η Αλεξανδρουπολίτισσα Κούλα Καφετζή για το βιβλίο «Δελφοί» του Sandro Dell’ Orco από τις εκδόσεις Μελάνι. Συνυποψήφιοι στην τελική λίστα ήταν η Φωτεινή Ζερβού για το βιβλίο «Το ματωμένο χώμα» του Andrea Camilleri (εκδόσεις Πατάκη) και ο Ανταίος Χρυσοστομίδης, για το βιβλίο «Τελευταίο έρχεται το κοράκ» του Italo Calvino (εκδόσεις Καστανιώτη). Τα βραβεία απονέμονται κάθε χρόνο από το  Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας και Επιστημών του Ανθρώπου (ΕΚΕΜΕΛ) και τα μορφωτικά ινστιτούτα της Αθήνας (Ελληνοαμερικανική Ένωση, Ινστιτούτο Γκαίτε, Ινστιτούτο Θερβάντες και Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο) σε πέντε μεταφραστές της αγγλόφωνης, γαλλόφωνης, γερμανικής, ισπανόφωνης και ιταλικής λογοτεχνίας.
Τα βραβεία απονεμήθηκαν κατά τη διάρκεια εκδήλωσης στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μετάφρασης.

Η συνέντευξη 
«Κατ’ αρχήν χαίρομαι πραγματικά που έχει θεσμοθετηθεί μια «παγκόσμια ημέρα της μετάφρασης» φέρνοντας στην επιφάνεια τον αφανή μόχθο μιας μεγάλης μερίδας  «εργατών» του πνεύματος και δίνοντάς τους μια θέση «αναγνωρίσιμη» στον κόσμο των γραμμάτων. Το βραβείο ήταν μεγάλη έκπληξη για μένα, δεν το ήξερα, δεν το περίμενα, δεν είχε περάσει από το μυαλό μου ότι θα ερχόταν μια μέρα που κάποιοι άνθρωποι θα έσκυβαν με επιμέλεια και προσοχή πάνω από κείμενα που πέρασαν από το «δικό μου» χέρι. Νιώθω ευγνωμοσύνη γι’ αυτό, τους ευχαριστώ και εξ ονόματος των μεταφραστών που χρειάζονται καμιά φορά και την «αναγνώριση» για να μπορούν να παίρνουν ανάσες και να συνεχίζουν. Ο ενθουσιασμός, η χαρά, η ικανοποίηση, η ευγνωμοσύνη και η ελπίδα εναλλάσσονται με την αμηχανία, τον φόβο και, γιατί όχι, την ντροπή απέναντι σ’ όλους εκείνους που καταθέτουν «αβράβευτοι»  κομμάτια από τη ζωή τους στη διαδικασία της μετάφρασης.» είπε η Κούλα Καφετζή με την οποία είχαμε μια συζήτηση για την τέχνη της  λογοτεχνικής μετάφρασης
Ποια εφόδια πρέπει να διαθέτει ένας μεταφραστής απέναντι στην πρόκληση της μετάφρασης ενός λογοτεχνικού έργου;
«Σωματική και ψυχική αντοχή, σεβασμό, υπακοή αλλά και θράσος και τόλμη και φυσικά γνώση των γλωσσών με τις οποίες καταπιάνεται, ευαισθησία για να αντιλαμβάνεται πώς αυτές λειτουργούν κάθε φορά, για να πιάνει τον τόνο, το ύφος, τον ρυθμό, τη γεύση τους, τη μυρωδιά που αποπνέουν….
Γιατί η μετάφραση είναι μια σκληρή κι επίπονη δουλειά που αποκόβει τον μεταφραστή για όσο διάστημα διαρκεί από τον έξω κόσμο και τον κλείνει μέσα στο σύμπαν του δημιουργού το οποίο περιδιαβαίνει γεμάτος ερωτηματικά απορίες φόβους αγωνίες κι έρχεται αντιμέτωπος με τις αδυναμίες του κειμένου και τις δικές του, με την πρόκληση της λήψης αποφάσεων, της επιλογής και για την πιο απλή και φαινομενικά ασήμαντη λεξούλα καθώς, αφού διαβάσει και κατανοήσει το κείμενο, αφού το απορροφήσει και το αφομοιώσει, μπαίνει στη διαδικασία να του δώσει σιγά -σιγά ένα νέο σώμα, να το ξαναπλάσει όσο καλύτερα μπορεί, αλλά πόσο μπορεί; Και ποια είναι τώρα η καλύτερη επιλογή; Να βάλει εδώ ερωτηματικό ή να μη βάλει, αυτή η λέξη είναι καλύτερη ή μήπως η άλλη, χρειάζεται το “και” ή δεν χρειάζεται;»
Η μετάφραση διδάσκεται ή βιώνεται;
«Πώς να διδαχθεί κανείς για το τι “θέλει να πει ο συγγραφέας;” Πώς να προετοιμαστεί για να μπορεί να αντιμετωπίζει όλα τα ενδεχόμενα και όλα τα απρόοπτα που εμφανίζει ένα κείμενο; Μπορεί να διδαχτεί την  απλή αντικατάσταση των λέξεων από τη μια γλώσσα στην άλλη, την αντιστοίχηση λέξεων και φράσεων. Μετά όμως υπεισέρχεται το αίσθημα, καθοριστικό στοιχείο στη μετάφραση των λογοτεχνικών κειμένων. Κι ύστερα το ερώτημα, τι είναι αυτό που μεταφράζει, η φράση, η λέξη, αυτό που λέει σε πρώτο επίπεδο ή αυτό που θέλει να πει; Κι από ποια γλώσσα σε ποια; Στη γλώσσα του λαϊκού ανθρώπου, του χωριάτη, του διανοούμενου, του φτωχού του πλούσιου, του έφηβου του ώριμου, της σύγχρονης ή ποιας εποχής;  Υπεισέρχονται οι αμέτρητες αποχρώσεις και κώδικες της κάθε γλώσσας, ο τόνος, ο ρυθμός, η αμεσότητα ή μη ενός κειμένου. Η μετάφραση είναι μια κοπιώδης διαδικασία μεταφοράς ενός κειμένου από μία γλώσσα σε άλλη με μόνιμη επωδό την αμφιβολία, την αγωνία, την απορία και με γλωσσικό εργαλείο που υπόκειται σε διαρκείς ελέγχους και περιορισμούς. Ένα εγχείρημα που οδηγεί σε διαφορετικό κάθε φορά αποτέλεσμα αφού κάθε φορά είναι και μια άλλη προσέγγιση.   
Η εκπαίδευση του μεταφραστή πιθανόν να έγκειται στη συνειδητοποίηση των δυσκολιών, των εμποδίων, των περιορισμών που έχει να αντιμετωπίσει. Στην επίγνωση ότι κάθε μετάφραση τον βυθίζει μέσα σε έναν απόκρυφο κόσμο που θα τον κάνει να νιώσει ανεπαρκής.  Στην κατανόηση ότι έχει να παλέψει με μια συνεχή αναζήτηση στοιχείων που να μπορούν να στηρίζουν τις μεταφραστικές του επιλογές. Στη γνώση ότι θα πρέπει να ξοδεύει χωρίς φειδώ τον χρόνο και το δυναμικό του για ένα παραγνωρισμένο όσο και πολύτιμο αποτέλεσμα. Στη διεύρυνση των οριζόντων του, στον ακατάπαυστο εμπλουτισμό των γνώσεών του, στην όλο και μεγαλύτερη εμβάθυνση της γλώσσας.»
Πόσο εύκολο είναι να αποδώσεις ένα βιβλίο από μια γλώσσα σε μια άλλη;
«Πολύ δύσκολο, τόσο ώστε να μιλούμε πάντοτε για προσπάθεια απόδοσης, για μια ακόμη ανάγνωση που φέρει τα αποτυπώματα της σχέσης του μεταφραστή με την κουλτούρα, με το τοπίο, με το κλίμα με την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ιστορία των δύο γλωσσών.
Και το νόημα του κειμένου πάντα έτοιμο να διαφύγει, να ολισθήσει με όχημα την πολυσημία των λέξεων, τις περιφράσεις, τα ιδιώματα, τις παροιμίες κλπ…. και η σκέψη του μεταφραστή πρόθυμη να ξεστρατίσει κάτω από το βάρος της προσωπικής του ματιάς που δεν μένει, όπως είναι φυσικό,  ανεπηρέαστη από τις εμπειρίες και τους προβληματισμούς της δεδομένης χρονικής συγκυρίας της μετάφρασης.»  
Πότε είναι καλή μια λογοτεχνική μετάφραση; 
«Δεν τολμώ να εκφέρω άποψη πάνω σ’ αυτό, πρώτα απ’ όλα γιατί δεν είμαι πάντα σε θέση να γνωρίζω το ξένο κείμενο. Ο κίνδυνος εξάλλου της λανθασμένης ή κακής μετάφρασης, της παρερμηνείας ή μικρής και μεγάλης απόκλισης από το πρωτότυπο ελλοχεύει σε κάθε τέτοιο εγχείρημα. Πάντως σε γενικές γραμμές η αγωνία, η συνέπεια και η δεξιότητα στην κατανόηση και τη χρήση της γλώσσας ενός μεταφραστή διακρίνονται στο κείμενο αν μη τη άλλο από τη δομή του, από το πόσο αυτό είναι “στρωτό” χωρίς να εμφανίζει “ακαταλαβίστικους” νοηματικούς ακροβατισμούς και γλωσσικές δυσμορφίες. Όσο για το περιεχόμενο σίγουρα η επιτυχία ενός μεταφραστή εξαρτάται από το πόσο έχει καταφέρει να μπει στο κείμενο, να διαβάσει κι ανάμεσα από τις αράδες του, να νιώσει με ποιον τρόπο χειρίστηκε ο συγγραφέας το φάσμα των εκφράσεων της γλώσσας του ώστε να το μεταφέρει όσο γίνεται πιο σωστά και πιο γνήσια, πιο “άπιστα” πιστά στην άλλη γλώσσα, από το πόσο υπομονετικός, υπάκουος, ταπεινός κι εργατικός υπήρξε.»
Ποιες δυσκολίες συναντάς  στη διαδικασία της μετάφρασης.  Υπάρχουν παγίδες; 
Σοβαρό ζήτημα είναι πρώτα απ’ όλα η αποκρυπτογράφηση των κρυμμένων νοημάτων, των υπαινιγμών, των συναισθημάτων. Εκείνος ο λαβύρινθος των λέξεων, το πλέγμα των μηνυμάτων που λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα. Κι ύστερα οι αποφάσεις που πρέπει να παίρνεις για το τι ισχύει και τι όχι. Αυτά που πρέπει να αποβάλλεις από τον εαυτό σου αλλά κι από το κείμενο για να καταφέρεις να μπεις στην ουσία του, να μυηθείς σ’ αυτό. Η προσέγγιση του κόσμου του συγγραφέα που όσο πιο πολύ προσπαθείς να τον πλησιάσεις τόσο πιο απροσπέλαστος γίνεται. Τα άπειρα ερωτήματα που παρεμβάλλονται στη διαδικασία της μετάφρασης τα οποία δεν φαίνονται στο τελικό κείμενο κι ωστόσο διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην τελική του διαμόρφωση. Η αναζήτηση των λέξεων στο λεξικό της μνήμης και στην περίπλοκη διαδρομή των συνωνύμων όταν δεν επαρκούν οι λέξεις που προσφέρει το λεξικό. Κι επίσης ο χρόνος που πιέζει, ο εκδότης που αρχίζει να ανησυχεί για το “πότε επιτέλους” θα τελειώσει αυτή η μετάφραση;
Και ναι υπάρχουν, όχι παγίδες αλλά γλωσσικές ιδιαιτερότητες, “κακοτοπιές” που οδηγούν σε νοηματικά αδιέξοδα, σε παραφράσεις, σε αποκλίσεις από δόκιμες εκφράσεις και καμιά φορά σε σοβαρές παρανοήσεις. Λέξεις που δεν έχουν το ακριβές αντίστοιχό τους στη γλώσσα προς την οποία μεταφράζουμε, ονόματα, τοπωνύμια, αποφθέγματα, απαρχαιωμένες εκφράσεις, παροιμίες και πολλά άλλα “πονηρά” μονοπάτια που μπορούν να παρασύρουν σε γλωσσικές και νοηματικές στρεβλώσεις. Το χειρότερο για έναν μεταφραστή είναι να τις ανακαλύπτει μετά την έκδοση του μεταφρασμένου κειμένου…..»
Μια μετάφραση πρέπει να αντανακλά το ύφος του πρωτοτύπου ή να έχει το ύφος του μεταφραστή; 
«Σε καμιά περίπτωση το ύφος του μεταφραστή. Ο μεταφραστής δεν δικαιούται να έχει δικό του ύφος. Η μεταφραστική ηθική δεν του επιτρέπει να έχει ψευδαισθήσεις δημιουργού. Είναι ένας διαμεσολαβητής που “ζυγιάζει” λέξεις, ένας επινοητικός αλλά διαρκώς αμφιταλαντευόμενος “μεταφορέας” νοημάτων τα οποία επιλέγει προσεκτικά για να υπηρετούν όσο γίνεται πιστότερα το πνεύμα του συγγραφέα, τις προθέσεις του, το ύφος της σκέψης και του τρόπου έκφρασής της. Γι’ αυτό και εν τέλει η κάθε μετάφραση είναι μοναδική και αποτελεί κι αυτή με τον τρόπο της μια τέχνη του λόγου.»
Υπάρχουν όρια στη μετάφραση; 
«Θα έλεγα ότι ούτως ή άλλως η μετάφραση κινείται “εκτός ορίων”. Πολλές εξάλλου θεωρίες  υποστηρίζουν το “αμετάφραστο”. Ο Θερβάντες π.χ. παρομοιάζει τη μετάφραση με χαλί τοποθετημένο  από την ανάποδη. Ωστόσο η μετάφραση υπάρχει ανά τους αιώνες και εξελίσσεται»
Πόσος χρόνος χρειάζεται για τη μετάφραση ενός βιβλίου;
«Μήνες και χρόνια καμιά φορά. Εξαρτάται από το κείμενο και από τη σχέση που καταφέρνει να αναπτύξει μαζί του ο μεταφραστής. Από το πόσο “βατό” είναι για την πρώτη του προσέγγιση, πόσο απαιτητικό ως προς την ορολογία, τα ιδιώματα, τα κρυφά νοήματα, τις ιστορικές αναφορές κ.λ.π κ.λ.π…. Ένας ολόκληρος λαβύρινθος προς εξερεύνηση που μπορεί να παρασύρει τον μεταφραστή σε ατέρμονες αναζητήσεις και μακροχρόνια αμηχανία. Νομίζω πως είναι ένα εγχείρημα που στην πραγματικότητα δεν τελειώνει ποτέ, απλώς ο μεταφραστής το παίρνει κάποια στιγμή απόφαση να βάλει τη δική του τελεία και να ελπίζει πως έκανε το καλύτερο που μπορούσε.»
Πώς διατηρείται η λογοτεχνική αξία ενός βιβλίου κατά τη μετάφραση;
«Αυτό πραγματικά δεν θα μπορούσα να το απαντήσω. Η διαδικασία της μετάφρασης, όπως ήδη έχουμε πει, είναι μια μακρά πορεία κατανόησης κι ύστερα μια τολμηρή αναμέτρηση με το κείμενο που βάζει σε δοκιμασία και το πρωτότυπο και τον μεταφραστή. Τίποτε δεν είναι εξασφαλισμένο από πριν.»     
Ποια είναι η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στον μεταφραστή και τον συγγραφέα; 
«Ο μεταφραστής είναι αποκομμένος από τις βιωματικές πηγές του έργου, από τις ανθρώπινες εμπειρίες του συγγραφέα, δεν συνομιλεί μαζί του αλλά με το κείμενο και στο κείμενο λογοδοτεί»  
Τι κερδίζεις από τη μετάφραση ενός βιβλίου;
«Ένα ακόμη κομμάτι γνώσης, μια ακόμη περιπλάνηση στον δαιδαλώδη και γοητευτικό κόσμο των λέξεων και των νοημάτων τους, κάτι που οδηγεί σε ωριμότητα, επίγνωση και ταπεινότητα αλλά και σε  κατανόηση της αξίας που έχει η δουλειά όταν γίνεται με σεβασμό, συνέπεια ακόμη και αυταπάρνηση.»  
Τι συναισθήματα σου δημιουργούνται όταν ολοκληρώνεις τη μετάφραση και εκδίδεται ένα βιβλίο;
«Αγωνία και φόβος για το μέγεθος της προδοσίας του κειμένου, μεταμέλεια που εναλλάσσεται με ικανοποίηση για την τόλμη του εγχειρήματος και… απέραντη μοναξιά. Οι χώροι και οι άνθρωποι που με συντρόφευαν για μήνες και μήνες ξαφνικά χάνονται από κοντά μου. Το τυπωμένο βιβλίο είναι φωτιά στα χέρια μου που δεν τολμώ να ανοίξω και μένει ανέγγιχτο στο ράφι της βιβλιοθήκης να μου προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα ώσπου να αρχίσω την επόμενη μετάφραση που θα με παρηγορήσει παρασύροντάς με σε άλλους τόπους, σ’ άλλες εποχές, μ’ άλλους ανθρώπους που κάθε φορά ελπίζω να σταθούν δίπλα μου το ίδιο καθηλωτικά το ίδιο ουσιαστικά.»    
Υπάρχουν βιβλία που θα ήθελες να μεταφράσεις;
«Αγαπώ την  ιταλική λογοτεχνία. Ο Βάσκο Πρατολίνι είναι ένας από τους συγγραφείς
που εκτιμώ βαθειά γιατί, πέραν του ότι υπηρετεί με σεμνότητα και γνώση την υψηλή λογοτεχνία,  καταπιάνεται με τους απλούς ανθρώπους, με τον πραγματικό μόχθο της επιβίωσης. Αυτή τη στιγμή έχω στα χέρια μου τον “Μετέλο”, το πρώτο βιβλίο της τριλογίας του με γενικό τίτλο “μια ιταλική ιστορία.”»

Εφ. «Η Γνώμη»