Του Σάκη Ιωαννίδη
Στις 16 Μαρτίου ο συγγραφέας-αρθρογράφος Κυριάκος Αθανασιάδης ανακοίνωσε μέσα από τον προσωπικό του λογαριασμό στο Facebook τη διακοπή της συνεργασίας του με ενημερωτική ιστοσελίδα εξαιτίας του κορωνοϊού. Η μεγάλη παύση στην οικονομία έκανε τους διαφημιστές να αποσύρουν τις καταχωρίσεις τους από τα παραδοσιακά και τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης. Λίγες μέρες μετά ανακοινώθηκε το κλείσιμο ενός αθλητικού και ενός μουσικού ραδιοφώνου. Η διακοπή των αθλητικών διοργανώσεων προκάλεσε μεγάλο πλήγμα στο αθλητικό ρεπορτάζ και το κλείσιμο θεάτρων, μουσείων, εκθέσεων, περιόρισε σημαντικά τα καλλιτεχνικά νέα. Εφημερίδες και τηλεοπτικοί σταθμοί άρχισαν να υιοθετούν το μέτρο της αναστολής συμβάσεων για τους εργαζομένους τους, είτε σε όλους ή σε τεχνικούς και διοικητικούς υπαλλήλους. Ραδιοφωνικοί παραγωγοί εργάζονται από το σπίτι και στέλνουν τις ατάκες τους με μέιλ σε έναν μοναχικό ηχολήπτη στην έδρα του σταθμού. Δημοσιογράφοι προσπαθούν από το σπίτι τους να ανταποκριθούν στα αυξημένα καθήκοντα τους –ειδικά όσοι ασχολούνται με το ρεπορτάζ της Υγείας– ενώ ταυτόχρονα μαγειρεύουν, διαβάζουν τα παιδιά τους, βγάζουν βόλτα τον σκύλο.

Είναι σαφές ότι ο κορωνοϊός δεν θα άφηνε αλώβητο το ήδη εύθραυστο οικοσύστημα των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα. Στα δημοσιογραφικά πηγαδάκια –του Messenger και του Viber– δεν είναι λίγοι όσοι υποστηρίζουν ότι αυτό που ξεκίνησε η δεκαετής οικονομική κρίση, θα αποτελειώσει η κρίση της Υγείας.

Μη νομίζετε, όμως, ότι το πρόβλημα είναι μόνο δικό μας. Από το 2009 και μετά ο προβληματισμός για το μέλλον των ΜΜΕ αφορά τους πάντες, ακόμη και τους διεθνείς, ισχυρούς, παίκτες της ενημέρωσης. Η οικονομική κρίση έκανε αρκετούς να κλειδώσουν την ψηφιακή τους πόρτα και να την ανοίγουν μόνο στους συνδρομητές τους, όπως οι New York Times και η Wall Street Journal. Oσοι μπορούσαν να πληρώσουν είχαν πρόσβαση σε αξιόπιστη ενημέρωση. Αλλοι, όπως ο Guardian, ζητούν οικονομική ενίσχυση από τους αναγνώστες τους χωρίς όμως να απαγορεύουν την πρόσβαση στις ειδήσεις τους. Η επιδημία του κορωνοϊού «άνοιξε» ακόμη και τις κλειστές ιστοσελίδες, εκδημοκρατίζοντας την αξιόπιστη ενημέρωση, αλλά η απότομη πτώση των διαφημιστικών εσόδων άρχισε και εκεί να γίνεται αισθητή και μαζί εκ νέου ο προβληματισμός για το μέλλον. Ο Μάικλ Λούο, ο διευθυντής του ηλεκτρονικού New Yorker, έκλεινε πριν από λίγες μέρες ένα εκτενές άρθρο του για τα ΜΜΕ στην εποχή της πανδημίας γράφοντας ότι όπως ο COVID-19 θα αλλάξει το τοπίο της χώρας, θα κάνει το ίδιο και στο οικοσύστημα των ΜΜΕ. «Το ερώτημα τώρα είναι σε τι ποσοστό αυτό (σ.σ. το οικοσύστημα) θα επιβιώσει και πόσο από αυτό θα μπορεί να αποκατασταθεί», σημείωνε.
Αρκετοί σε αυτό το σημείο του ρεπορτάζ μπορεί να εγκαταλείψουν την ανάγνωση και να μπουν στο Facebook ή σε κάποια άλλη πλατφόρμα αναζητώντας τις τελευταίες ειδήσεις. Θα τις βρουν και μάλλον δεν θα εκλείψουν ποτέ, αλλά στην εποχή της υπερπληροφόρησης οι ειδήσεις και οι αξιόπιστες ειδήσεις έχουν μεγάλη διαφορά, ενώ η παραγωγή τους και ο πλουραλισμός τους είναι ζήτημα Δημοκρατίας.
«Το ερώτημα μετά την κρίση του κορωνοϊού είναι πώς θα δημιουργηθεί ένα νέο παραγωγικό μοντέλο», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Οικονομίας και Διοίκησης των ΜΜΕ του τμήματος Δημοσιογραφίας του ΑΠΘ Γιώργος Τσουρβάκας, «στο οποίο θα διασφαλίζουμε ότι ένα δημόσιο αγαθό, όπως η πληροφόρηση και η ενημέρωση, θα προσφέρεται και ως ιδιωτικό αγαθό, πώς θα είναι βιώσιμο και θα εξυπηρετεί τις αξίες του πλουραλισμού και της Δημοκρατίας. Τα μέσα ενημέρωσης θα πρέπει να αποκτήσουν μια σύνθετη πολιτική εσόδων, περιφερειακά του περιεχομένου τους. Για να γίνει αυτό χρειάζεται πολλή δουλειά στη δικτύωση με χορηγούς, ιδρύματα. Η ποιοτική δημοσιογραφία κοστίζει. Ισως χρειαστούν και θετικά κίνητρα από το κράτος, όπως φοροαπαλλαγές», τονίζει. Μεγαλύτερο κίνδυνο βιωσιμότητας βλέπει ο καθηγητής στα μικρά επιχειρηματικά σχήματα, τις τοπικές εφημερίδες και τις ιστοσελίδες που δημιουργήθηκαν μέσα στην οικονομική κρίση. Αυτές οι επιχειρήσεις θα χρειαστεί να καινοτομήσουν και να αναζητήσουν έμμεσες πηγές εσόδων για να επιβιώσουν. «Τα παραδοσιακά μέσα πιστεύω θα παραμείνουν βιώσιμα γιατί έχουν χτίσει ένα μεγάλο brand name. Ισως να μην έχουν τα έσοδα του προηγούμενου μοντέλου, καθώς περνάνε στην ψηφιακή εποχή, αλλά θα εξασφαλίζουν ένα κόστος ποιοτικού περιεχομένου. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι τώρα δέχονται ένα δεύτερο χτύπημα μετά την οικονομική κρίση».
Η ενημέρωση, όμως, δεν εξαρτάται μόνο από τα ίδια τα μέσα ενημέρωσης αλλά και από τους αναγνώστες, ακροατές και τηλεθεατές τους. «Οι αναγνώστες ανεβάζουν και κατεβάζουν τα ΜΜΕ», μας λέει η Σίσσυ Αλωνιστιώτου, διευθύντρια του Journalists about Journalism (JAJ.gr) που ασχολείται με την ειδησεογραφική παιδεία των πολιτών (news literacy). «Οι αναγνώστες έχουν και οι ίδιοι ευθύνη για τα ΜΜΕ, αφού με τις προτιμήσεις τους, ως “καταναλωτές ειδήσεων” καθορίζουν την, υψηλή ή χαμηλή, θέση που αυτά κατέχουν: στην κυκλοφορία, στην τηλεθέαση, στα κλικ. Ειδικά σε ό,τι αφορά το Διαδίκτυο κανείς δεν ανήκει πλέον σε ένα παθητικό ακροατήριο ειδήσεων. Συμμετέχουμε ενεργά στον κύκλο ειδήσεων. Ο,τι μοιραζόμαστε στο Διαδίκτυο αποτελεί μια δράση που εμπεριέχει ευθύνη, γι’ αυτό η παιδεία στα ΜΜΕ είναι πλέον αναγκαία», μας λέει η κ. Αλωνιστιώτου.

Οι ζημίες
Ας μην ξεχάσουμε να επισημάνουμε εδώ και την ευθύνη των διαφημιζόμενων εταιρειών. Η διαφήμιση, κρατική και ιδιωτική, έπαιξε ρόλο στη βιωσιμότητα των παραδοσιακών και νέων μέσων ενημέρωσης. Η μείωση της διαφημιστικής δαπάνης εν μέσω πανδημίας είναι εντυπωσιακή και μπορεί να αιτιολογηθεί για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Οχι όμως για όλους επισημαίνει η κ. Αλωνιστιώτου. «Υπάρχουν ισχυρές εταιρείες και ιδρύματα που “αντέχουν” ζημίες και τους δίνεται η ευκαιρία να προβληθούν με έναν διαφορετικό, κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο. Η στήριξη των ποιοτικών ΜΜΕ σε αυτή την περίοδο είναι στήριξη της ενημέρωσης και της Δημοκρατίας».
Η επόμενη μέρα ίσως βρει το τοπίο των μέσων ενημέρωσης πληγωμένο, όπως κάθε άλλη παραγωγική δραστηριότητα. Μέσα σε αυτή όμως, τη δεύτερη κρίση, ξεχωρίζουν οι ψύχραιμες φωνές και όσοι κάνουν τη δουλειά τους με επαγγελματισμό και ευθύνη. Το κοινό, ειδικά μέσα στην πανδημία, φαίνεται ότι αναζητεί την αξιόπιστη πληροφόρηση, όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα κοινής γνώμης του Εργαστηρίου Διεθνούς και Ειρηνευτικής Δημοσιογραφίας (IPJ Lab) του τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ ΑΠΘ. Η ανάκτηση της εμπιστοσύνης του κοινού είναι το στοίχημα της νέας εποχής.
Έντυπη έκδοση «Η Καθημερινή» τέχνες και γράμματα